İran ile P4+1 arasında Nükleer Anlaşma'nın tam olarak uygulanması konusunda bir anlaşmaya varmak için müzakereler devam ediyor. Ancak görüşmelerde kayda değer ilerleme kaydedilmesine rağmen, halen esas olarak Batılı taraflarca karara bağlanması gereken birkaç sınırlı ama çok önemli konu var. Bu nedenle müzakereler henüz bitme noktasından çok uzak.
İRNA muhabirinin duyduklarına göre, anlaşmanın nihai olmadığı, aynı zamanda anlaşma olasılığının anlaşmazlık olasılığına eşit olduğu bildirilmektedir, çünkü İran'ın hala anlaşmanın pratik faydasına ilişkin bazı asgari talepleri var ve bunlar yerine getirilmezse anlaşma olmaz.
Fransa Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron ile yakın tarihli bir telefon görüşmesinde konuşan Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi kalan sorunları çözme gereğini vurgulayarak, Viyana'da yapılacak herhangi bir anlaşmanın "yaptırımların kaldırılmasını", "geçerli bir garanti sağlanmasını" ve "siyasi sorunların kapatılmasını" içermesi gerektiğini söyledi.
Yukarıdaki açıklama, hem zımnen müzakerelerde kalan konulara atıfta bulunmakta hem de müzakerelerin henüz bitmediğini ve İran'ın bazı kırmızı çizgileri olarak görülen konuların devam ettiğini ve anlaşmanın henüz kesinleşmediğini açıkça belirtmektedir. Anlaşma Amerika Birleşik Devletleri'nin işbirliği eksikliği nedeniyle nihai anlaşmaya veya durdurulma noktasındadır.
İran müzakere heyeti, anlaşmadan İran'ın ekonomik olarak faydalanmasını sağlamak amacıyla şimdiye kadar Nükleer Anlaşma'nın eksik uygulanmaması ilkesine ve bu anlaşmadaki daha önceki boşlukların giderilmesine vurgu yapmaktadır.
Geriye kalan tek şey, Batı'nın bazı konuları boğazda tutmaması ve ileride tekrar İran'ı boğmamaya çalışmasıdır. İran tarafının Uluslararası Atom Enerjisi Kurumu'ndaki davayı kapatmakta ısrar etmesi de Batı'nın olası anlaşmanın uygulanmasını rehin almaması içindir.
Buna ek olarak, Nükleer Anlaşma Plus hakkında daha fazla haber yok ve İran heyeti belirlenen kırmızı çizgileri korumayı başarmıştır. Kalan sorunları çözme ısrarı da aynı yönde.
Bu arada, anlaşma veya anlaşmazlık hakkında spekülasyonlar çok yaygın. Açık olan şu ki, birkaç ay önce olduğu gibi bir anlaşma ihtimali hala var ve zamanla artması doğal. Ancak bu kesinlik anlamına gelmez. Batılı tarafların deneyimleri de bu tür ifadeleri doğrulamaktadır. Bu nedenle, gelecekteki olası bir anlaşmanın tartışılması yalnızca mevcut olasılıklara dayanabilir. Hiç kimsenin, hatta diplomatların, müzakerecilerin bile tek taraflı olarak anlaşmanın kesinleştiğinden söz etmeleri mümkün değil.
İRNA muhabirinin yazının yazıldığı sırada duydukları, anlaşmanın kaderini belirlemek için birkaç sınırlı konunun hala yeterince önemli olduğunu gösteriyor. Müzakerelerin konusunu takip eden kamuoyu ve elitler ise diyaloğun durumu ve olası bir anlaşmanın özellikleri hakkında sorular soruyor.
İRNA muhabiri, böyle bir olası anlaşmanın bazı önemli özelliklerini çıkarmaya ve izleyicileriyle paylaşmaya çalışıyor.
Ortak komisyon kararı şeklinde anlaşma
Olası bir anlaşmanın formatı bazen sorulan bir sorudur. İRNA muhabiri olası anlaşmanın "ortak komisyon kararı" şeklinde olacağını duydu.
Ancak bu kararın veya anlaşmanın ne anlama geldiği bir sonraki soru olabilir. Konuşmalarda her zaman üç konu gündeme gelmiştir. İlk kategori, İran tarafının yaptırımların kaldırılmasıyla ilgili endişelerine ilişkindir. İkinci kategori, diğer tarafın nükleer meseleyle ilgili endişeleriyle ilgilidir. Üçüncü konu, bir anlaşmaya varılırsa bunun nasıl uygulanacağıdır. Bu nedenle, olası bir anlaşma (komisyon kararı şeklinde) üç ekten oluşacaktır: 1) yaptırımların kaldırılması eki, 2) nükleer eylem eki ve 3) yeniden uygulama planı eki.
Olası bir anlaşmanın şartlı olarak uygulanması
Muhtemel bir anlaşmanın uygulanması, nominal olarak olmasa da, işlevsel ve doğası gereği koşullu olacaktır. Bunun nedeni, anlaşmanın Nükleer Anlaşma'nın 26. Maddesine (İran'ın yükümlülüklerinin tamamının veya bir kısmının askıya alınmasına ilişkin koşullarla ilgili) başvurma olasılığını şart koşuyor olmasıdır. Buna göre İran'ın anlaşmanın şartlarına uymasının karşılığında karşı tarafın bağlılığına bağlı olması sağlanıyor. Bu aynı zamanda anlaşmanın devamı ve etkinliği için doğal bir garantinin bir yönü olabilir. Bu doğal garanti, İran'ın yükümlülüklerinin yerine getirilmesi şartına ek olarak, diğer tarafın antlaşmasının ihlali durumunda İran'ın nükleer kapasitesinin geri dönüşü ve hızlı bir şekilde geri kazanılması için yasal temel ve operasyonel kapasite sağlar.
Doğrulama ve garanti unsurlarının tespiti
Reisi Hükümeti, güvenilir ve kalıcı bir anlaşmaya duyulan ihtiyacı vurgulamaktadır. Bir anlaşmanın tüm taraflarca uygulanması durumunda, o anlaşmanın güvenilebilir olduğunu söylemek mümkün. Ancak Amerika'nın geçmişteki ve şimdiki performansı bu ülke için iyi şeylere işaret değil. Bu nedenle Tahran, anlaşmanın önemli bir parçası olan yaptırımları etkin bir şekilde kaldırmak için doğrulama yapılması gerçeğini vurguluyor. Viyana'daki son müzakere turlarında kayda değer ilerlemeye tanık olan şeylerden biri, doğrulama mekanizması konusuydu.
Operasyonel ve yasal alanlarda doğrulama
Doğrulama süreci, Ortak Komisyon kararının çeşitli aşamalarının uygulanmasıyla eş zamanlı olarak operasyonel ve yasal alanlarda yürütülecektir. Ayrıca ABD, tüm yükümlülüklerini yerine getirmeden ve İran tarafından yaptırımların kaldırıldığını doğrulamadan Nükleer Anlaşma ve Ortak Komisyon üyesi olmayacak. Zaman aralığı da önemli olacaktır.
Basitçe söylemek gerekirse, olası bir anlaşmanın uygulanmasının tüm aşamalarında ilk adım karşı taraflarca atılacak ve hiçbir aşamada İran başlatan taraf olmayacaktır.
Garantiler konusu, müzakerelerin en zor konularından biri olmuştur. Batılı partiler, özellikle de Amerikalılar, geçmişte bu konuyu temelde reddetmiştir. Belki de diğer konulara kıyasla bu konunun zorlukla ve yavaş ilerlediği söylenebilir.
Uluslararası sistemde mevcut anarşi nedeniyle ülkelerin vaatlerine ve garantilerine güvenmenin mümkün olmaması doğaldır. ABD'nin Nükleer Anlaşma veya diğer uluslararası anlaşmalara karşı eylemi bu ifadeyi açıkça kanıtlamaktadır. Dolayısıyla farklı devletler arasındaki siyasi anlaşmalarda en büyük güvence güç ve kaldıraç dengesidir. Yani her ülkenin kapasitesi krizlerin oluşmasını önlemek için çeşitli alanlarda caydırıcı rol oynamaktadır.
Buna göre, Viyana Anlaşması'nda yer alan doğal garantilerin korunması, sonucun istikrarı ve diğer tarafların taahhüdü için en önemli ve en güçlü garantilerden biri olabilir. İran'ın hızla tersine çevrilebilir nükleer kapasitesini sürdürmek, anlaşma yapısının güçlü bir ayağı olabilir. İran müzakere ekibi bu alanda iyi ve önemli başarılar elde etmeyi başardı. Ancak garanti, diğer garanti biçimlerini göz ardı etmek anlamına gelmez. Viyana'daki müzakerecilerimiz hala siyasi ve ekonomik garantiler arıyorlar ve bazı alanlarda adım atmayı başardılar.
Uyuşmazlık çözüm mekanizmasının kötüye kullanılmasının yasaklanması
Batı medya sözlüğünde "tetik mekanizması" olarak geçen uyuşmazlık çözüm mekanizmaları alanında da önemli bir gelişme yaşandı. Amerika Birleşik Devletleri'nin geçmiş performansı göz önüne alındığında, olası bir anlaşma, bu mekanizmanın kötüye kullanılmasına karşı koymak için bireysel ve toplu bir taahhüt yaratacaktır.
İranlı müzakerecilerin doğrulama ve garanti alanındaki eylemleri ve başarılarıyla orjinal anlaşmanın bazı gediklerini gidermeleri ile birlikte bu anlaşmayı İran'ın daha fazla yararlanabileceği şekle soktukları aşikar. Bu, Nükleer Anlaşma'Nın değişimi değil, daha etkin uygulanması demektir.
Kaldırıların yaptırımların kapsamı
Yaptırımların kaldırılması alanında, Nükleer Anlaşma tarafından kaldırılan ve Trump döneminde yeniden uygulanan tüm yaptırımların yanı sıra Trump döneminde uygulanan Nükleer Anlaşma ile bağdaşmayan tüm yaptırımların kaldırılmasına ek olarak diğer taraf, yaptırımların kaldırılmasından İran'a fayda sağlamayı kabul etti. Yaptırımların etkili ve kalıcı bir şekilde kaldırılması sürecinde diğer kanunlar, zorunlu olarak belirtilmeyen yeni temel taahhütleri kabul edecektir.
Olası bir anlaşmada nükleer gücün potansiyelini artırmak
Başta Batı olmak üzere diğer tarafların müzakerelerdeki taleplerinden biri de nükleer alanda Nükller Anlaşma ötesi talepler olmuştur. Muhtemel bir anlaşmada İran'ın nükleer programının potansiyelini, İran'ın nükleer programının tersine çevrilebilirliği yavaşlatılana ve İran'ın doğal garantisi sarsılana kadar önemli ölçüde azaltmaya çalıştılar. Bu nedenle İranlı yetkililer, Batı Cephesi'nin İran'dan Nükleer Anlaşma ötesi taahhütler almak istediğini ancak bunun karşılığında İran'a tavizler verdiğini geçmişte defalarca dile getirdiler.
Ancak Viyana'daki yoğun görüşmelerden sonra İran müzakere ekibi, İran'ın barışçıl nükleer güçlerinin nükleer taahhütler alanındaki potansiyel kapasitesini ABD'nin geri çekilmesinden öncesine kıyasla önemli ölçüde artırabildi. Böylece olası anlaşmanın metni, İran halkına karşı kapsamlı yaptırımların uygulandığı yıllarda elde edilen nükleer ilerlemeyi koruyor.
Araştırma ve geliştirme zamanlamalarının korunması
İran nükleer programının ilerlemesinin önemli yönlerinden biri, araştırma ve geliştirme alanında önemli tedbirlerin uygulanması olmuştur. Diğer şeylerin yanı sıra İran, ülkemiz bilim adamlarının da yardımıyla gelişmiş santrifüjlerin üretiminde büyük adımlar attı. Batılı ülkelerin kaygı ve çabalarından biri de İran'ın bu alandaki ilerlemesini tersine çevirmekti. Bu talep, hem İran müzakere heyetinin direnişiyle hem de edinilen bilgiyle ilgili pratikte geri döndürülemez olduğu gerçeğiyle karşılandı. İRNA muhabiri, santrifüj araştırma ve geliştirme alanında, araştırma ve geliştirme son tarihlerinin Nükleer Anlaşma'ya uygun olduğunu ve aynı zamanda gelişmiş santrifüjlerin seri üretimi açısından İran'ın önümüzdeki on yıl içinde bir konumda olduğunu duymuştur. Bu nedenle olası anlaşmada bu alandaki potansiyel kapasiteler korunmaktadır.
Nükleer Anlaşma zaman çizelgelerinin korunması
Batı her zaman İran ile daha geniş ve daha uzun vadeli bir anlaşma talep etti. Bu da İran'a getirilen kısıtlamaların hem süre hem de anlaşmanın kapsamı açısından artırılması gerektiği anlamında. Batılı yetkililer defalarca nükleer anlaşmaya nükleer olmayan konuları eklemeye çalıştıklarını açıkça belirttiler. Ancak bu istekleri İran'ın kırmızı ışıklarının arkasında hep durdurulmuştur.
Diğer alanlarda Batı, İran'ın Nükleer Anlaşma'nın zaman çizelgelerinin ötesinde kalması için Nükleer Anlaşma'nın "gün batımı barajını" genişletmeye çalıştı. Ancak diğer taraftan gelen baskılara rağmen olası bir anlaşmada UEK süresi karşılandı ve Batılı ülkelerin "daha uzun" nükleer kısıtlamalarla bir anlaşmaya varma hedefine ulaşılamadı. Buna göre, İran'ın nükleer programı üzerindeki kısıtlamalar önümüzdeki iki yıl içinde azaltılacak.
Yukarıdaki özellikler müzakerelerde İran'ın asgari talepleridir. Daha önce de belirtildiği gibi, kalan sorunlar çözülene kadar bir anlaşmaya varılması olası değildir.
Abbas Aslani- Masume Pursadıki
Twitter'da Takip Ediniz. @Irna_Turkish